DİVRİĞİ MASTER PLANI

Cemil Demirkale’den Anılar

Divriği’de inşaat ustalığı yapan Cemil Demirkale demiryolu anılarını şöyle anlatıyor: Tünellerin delinmelerini seyrettik. Demiryolu inşaatı bir seferberlik gibi inşaattı. Bir ucu Çetinkaya’da bir ucu Kemah’da durmak yok. Her tünelin her köprünün her menfezin taşeronları ayrı ayrı, kontrolörleri ayrı. Her ustanın başında bir kontrolör dikiliyor.Tüneller dinamitle açılıyordu. Lağım delme ile ölçülerine göre matkabınan taşa delik deliniyor derinliğine göre 50.cm, 1 m, 2 m, 2,5 m derinlikte lağımlar deliniyordu. O deliklere dinamitler doldurulup ateşlenip patlatılıyordu.Lağımcıların matkap denen yuvarlak aletleri vardı. Bunların ağzı çelik ve 3 cm. çapındaydı. Biri matkabı tutuyor biride elinde 5 kiloluk tokmakla matkaba vuruyor oda bir taraftan matkabı döndürüyor vuruyor, döndürüyor vuruyor, o şekilde akşama kadar 2 tane delik delerse iyi bir ustaya yetiyor. Deliğin içinden posasını kaşıkla çekiyorlar öğüterek deliyorlar o işler zor iş idi şimdi nerde. Lağımcı çok 20-30 tane her biri bir taraftan deliyor. Deldikten sonra ateşlenir dışarı çıkar sayarlar eğer yanlış sayarlarsa kaza olurdu. İnsan zayiatı çok oluyordu.Yarmalarda işçiler bellerine iple, halatla ağlanıp o uçurumların üzerinde lağım vurup tokmakla vurup o yarmaları yardılar öyle kolaylıkla yarılmadı o yarmalar, tüneller gibi, ipinen Fırat’a uçuyorlar Atma, Çaltı,Cürek boğazlarında ama yılmadılar usanmadılar fakat yaptılar.

Avrupa ve Türkiye’de endüstri mirasını koruma çalışmaları

Endüstri mirasının, kültürel-mimari miras çerçevesinde dikkate alınması ülkemizde

çok yenidir. Endüstri mirasının gelecek kuşaklara aktarılabilmesi, yapıları uygun bir işlevle kent hayatına kazandırmanın yanı sıra, özgün kimliklerini de korumaya bağlıdır.20 yüzyılda İstanbul’da sayıları 256’yı bulan ve bugün 43’e düşen sanayi yapıları; mimari, tarihi ve teknolojik miras olarak korunması ve yeniden işlevlendirilmesi için Avrupa ülkelerinde yapılan çalışmalar değerlendirilmiş tanıtım amacıyla gezi güzergâhları düzenlenmiştir.

Unesco ve Icomos’un işbirliği ile Türkiye’deki endüstri mirasının korunması için yöntem önerileri dünya endüstri miras listesine kabul edilen endüstri anıt ve sitlerinin neden kabul edildiğini açıklayan raporlar ve değerlendirme ölçütleri tek tek incelenerek, gruplandırılmıştır.

Icomos Türkiye tarafından 2002 yılında İstanbul’da “20. yüzyılın mimari ve endüstri mirasının korunması” konusunda uluslar arası sempozyum düzenlenmiştir.

Endüstri yapıları ve kompleksleri, mimari ve teknik nitelikleri, sosyal ve kültürel verileri ile önemli kaynaklardır. Bu kaynakların belgelenmesi, korunması ve geleceğe aktarılmak üzere yeniden kullanımı, endüstri mirasının çalışma alanı içinde yer almaktadır. Burada en önemli sorunlardan biri, eski teknolojinin yenisi ile sürekli yer değiştirmesidir. Özellikle tek aşamada kurulmayan ve faaliyeti uzun yıllar süren fabrikalar için bu sorun daha önemli düzeydedir. Bu nedenle koruma altına alınan bir fabrikada, sadece son teknolojinin

mevcut olması, dolayısıyla sadece bunun korunabilmesi söz konusu olabilir. Diğer bir sorun da endüstri yapısının işlevini yitirmesi durumunda bakımsızlık, tahribat, gibi sorunlarla karşı kaşıya kalınmasıdır.

Yeni bir alan olmasına rağmen, Avrupa’da bu konudaki ilk çalışmalar 18. yüzyıla dayanır. Son yüzyılda da yaşanan savaşlar nedeniyle tüm mimari miras gibi, endüstri yapılarının da hasar görmesine, bu nedenle yapıları korumak için hızla müzeler kurulmaya başlanmıştır.1950’lerle başlayan çalışmalar artan bir hızla tüm Avrupa ülkelerine yayılmıştır.1985 yılı raporuna göre, İngiltere’de tescil edilmiş endüstri anıtı sayısı 14000, Avusturya’da 254, İsveç’te 200, eski Çekoslovakya sınırları içinde 1200, Polonya’da 400 civarındadır. İngiltere’de 700.000 listelenmiş yapı-özel bir koruma yasası-çok sayıda müze-sayıları belli olmayan yapılar vardır.

Avrupa Konseyi de, endüstri mirasının bir plan çerçevesinde korunması ve bu

konuya ilginin arttırılması için 1981’de başlayıp 5 yılda tamamlanan Türkiye dahil bir araştırma yaptırmıştır. Turizm ve endüstri arasında yeni bir bağlantı oluşturulmuştur. Endüstri mirasının korunmasındaki asıl sorun, yasal korumadan çok, idari ve ekonomik sıkıntılar olarak gözükmektedir. Endüstri yapılarının tümünün korunması mümkün değildir. Bu nedenle nitelikleri göz önüne alınarak acilen korunması gereken teknik ve mimari anıtlar belirlenmelidir. Endüstri anıtlarının belgelenmesi, İngiltere’de yapıldığı gibi yasal bir sisteme oturtulmalıdır. Endüstri arkeolojisi konusunda eğitim, öğrenimin her aşamasında verilmelidir. Her ülkede teknik ve endüstri mirası yerinde sergilenmeli ve korunması için endüstri müzeleri kurulmalıdır. Müze olarak kullanılamayacak, işlevini yitirmiş önemli endüstri yapıları yeniden işlevlendirilmelidir. Ancak bu konuda çok hassas ve dikkatli davranılmalıdır. Uluslararası bağlantılara ve bilgi-deneyim paylaşımına önem verilmeli, halkın ilgisini arttıracak çalışmalar yapılmalıdır.

Türkiye’de yasal durum özel bir koruma yasası olmamakla birlikte koruma

altına alınan endüstri yapısı ve kompleksleri vardır. Koruma altına alınan endüstri yapıları sayısı belli değildir. Yeni kurulan müzelerimiz vardır. Yeniden işlevlendirilen yapıların sayısı belli değildir.

Endüstri anıtlarını koruma konusunda uluslararası çapta en önemli örgüt Türkiye’nin de üye olduğu Uluslararası Endüstri Mirasını Koruma Komitesi dir. 2001’de tamamlanan projenin ilk aşaması kapsamında, endüstri mirası turizminin başladığı İngiltere, Hollanda, Belçika, Almanya gibi Avrupa ülkeleri, üye ülkeleri kapsayan bir “endüstri mirası güzergâhı” ve çeşitli durak noktaları belirlemişlerdir

Endüstri mirasını koruma yöntemleri:

1- Koruma yöntemlerinin ilki, herhangi bir müdahale yapmadan veya en az müdahale ile yeni bir işlev vermeksizin olduğu gibi korumadır

2- İkinci koruma yöntemi, çok az bir değişimle ve eski işlevine yakın bir işlevle korumadır.

3- Üçüncü seçenek yapıya müze işlevi vererek korumadır.

4- Dördüncü seçenek, endüstri anıtlarını yeni bir işlevle yeniden kullanmaktır.

Kaynaklar:

*Necdet Sakaoğlu-Divriği Demir Madenleri Müessesesi ve Cürek yerleşkesi

*Çekül Vakfı-Sivas-Divriği koruma raporları

*Y.Mimar Gül KÖKSAL

İstanbul’daki endüstri mirası için

Koruma ve yeniden kullanım önerileri

*Yerel kimlik sayı-28

*Sivas-Erzurum demiryol inşası

*Nuri Demirağ Ortaokulu