DÜNYA KÜLTÜR MİRASI

Külliye

 Divriği Mengücekleri hakkında kitabe (yazıt) bilgileri dışında tarihsel saptamalar sınırlı ve yetersizdir.  Bu Türk hanedanının varlığı ve soyağacı için kanıtlayıcı belgeler, eserlerindeki yazıtlarıdır.

Divriği Mengücekleri’nin ilk meliki Emir İshak oğlu I. Süleyman (1142?- 1171?), kaledeki Süleyman Şah/ Hisar Camiini yaptırmıştır. Bu camiye özenli bir kapı cephesi ekleten oğlu Emir İsfehsalar Seyfeddin Şahin Şah’ın (1171? -1196) kendisi ve ailesi için inşa ettirdiği taş bezemeleri ve yazıtlarıyla dikkati çeken Sitte Melik Kümbeti (türbesi) kalenin eteğindedir. Şahin Şah’ın hacibi (veziri) Kamereddin’in daha yalın tasarlı kümbeti ise Sitte Melik’in güneydoğusunda ve onunla bakışıktır. Şahin Şah’ın Asya kurganları tarzındaki kümbetinin frizindeki uzun yazıt, Orhun anıtlarındaki yazınsal anlatıyı çağrıştıran: “Alp Kutluğ uluğ hümayun Çeboğa Tuğrul Tekin” vb ululama sözcüklerini, Şahin Şah’ı Emir Mengücek Gazi’ye bağlayan soy zincirini ve ailenin köklü bir Türk boyunu temsil ettiğini belgeler.

Şahin Şahın oğlu II. Süleyman Şah (1196- 1220?); bunun oğlu, Divriği Külliyesini, kalenin dış surlarını, kentin su tesisini yaptıran, Melik Ahmed Şah’tır (1220- 1243).  Bayındırlık âşığı bu melikin çeyrek yüzyılı aşan dönemi, yoğun bayındırlık çalışmalarıyla geçmiştir. 1251’de kale surlarına, hayvan heykelleriyle somutlaştırılmış görkemli şeref burcu (:ahmedek)  Arslanburç’u ekleten Melik Salih (1243? – 1277?), Ahmed Şah’ın oğlu ve Divriği Mengücekleri’nin de sonuncusudur.

Ulucami’yi yaptıranlar Ahmed Şah’la annesi Fatıma Hatun; bitişik Darüşşifa’yı yaptıransa Mengüceklerin Erzincan Kolu hükümdarı Behram Şah’ın kızı Melike Turan Melek’tir. Her iki anıt eserin yapılış tarihi, Hicri 626, Miladi 1228’dir. Darüşşifa’nın bir hücresi daha sonra özel bir kubbe yapılarak iç türbeye dönüştürülmüştür. Buradaki yazıtsız mezarlar Ahmed Şah’a, annesine, Turan Melek’e, ailenin diğer bireylerine ait olmalıdır.

Mimarlığıyla da tanınan Selçuklu Sultan Alâeddin Keykubad’ın (1219- 1237) yapıtın plan ve dekorasyon tasarımlarına katkısı olduğu tahmini, caminin taçkapı alınlığındaki Arapça:  “Büyük Sultan Alaeddin Keykubad’ın Saltanatında” ithaf cümlesine dayandırılabilir. Külliye dıştan dört kapılı kitlesel tek yapı görünümündedir. Dönemsel Selçuklu yapılarına benzemeyen, tasarımına koşut, mimarisi, asimetrik estetiği, derin ve yüksek kabartma bezemeleriyle tek ve eşsizdir.

Bölgenin sarımtırak kırmızı hareli bir taşından inşa edilmiştir. 64×32 m boyutlu 2048 m2 ortak temel üzerinde yükselir. İki ana bölümden a) cami bu alanın 5/8’inde (32×40 m =1280 m2); b) Darüşşifa 3/8’ini (24×32 m 768m2)’nde temellendirilmiştir. Caminin taban- tonoz yüksekliği ortalama9,5 m dir.  İçeriden 18 m olan mihrap kubbesinin dış külahı yerden 25 m yüksekliğindedir. Cami, uzunlamasına 5 sahın olup 16 taş sütuna ve 24 kemere oturan, her biri ayrı tasarlanmış, biri mihrap kubbesi biri açık 24 tonozla örtülüdür.

Darüşşifa, kubbe fenerli, dört sütunlu ve yüksek kemerli orta sahın ya da iç avlu çevresinde eyvan ve hücreler içeren, batı ve güney cephesi iki katlı çok daha etkileyici bir iç dünyadır.

Külliyenin anıtsal taçkapılarından, a) caminin kıble (cümle) kapısının yüksekliği 14,5m eni 11,5 m, derinliği 4,5 mdir. Bu büyük hacmin cepheden taşıntılı yüzeyleri ve kapı nişi, çoğu öğeleri yontu karakterinde veya yüksek kabartma girift kozmik bezemelerle doludur. b) Batıya açılan çıkış kapısının yüksekliği 9,5m  eni 6 m derinliği 2,6 m dir. Selçuklu üslubunu anımsatır ve yüzeysel bezemelidir. c)Taht/ Şah (doğu) kapısı, 6x4x1,5m ölçüsünde yalın bezemelidir. d) Darüşşifanın batıya bakan taçkapısı, caminin kıble kapısıyla aynı ölçülerde demet sütunlarla yüksek eyvan derinlik kazandırılmış, bezemeleri daha sade ve daha kolay okunabilir karakterde sanatsal yorumlar yansıtır. Methalin alınlığında, azman hayatağacı  kaidesine oturtulmuş denge taşının ikiye ayırdığı üst kat divanhanesi penceresi vardır.

Caminin ve Darüşşifa’nın tarih içeren kitabeleri Arapçadır. Cami kıble taçkapısındaki iki yazıttan, üstte kavsara alınlığındaki “ Halifenin ortağı büyük sultan Keyhüsrev’in oğlu Keykubad’ın saltanat günlerinde”; altta kapı nişini dolaşan, çerçeveli frizin kabartma çiçekli zeminindeki: “Yüce Tanrıya yönelmek için bu cami mescidinin yapılmasını Süleyman Şah oğlu Ahmed Şah 626 (1228) yılında buyurdu. Sultanlığı sonsuz olsun” yazılıdır.

Çıkış kapısı alınlığında: “ Bu kutlu ve büyük caminin yapılmasını Halifenin yardımcısı Süleyman Şah oğlu Ahmed Şah buyurdu. Temel, 626 (1228) yılının bir ayında atıldı” okunur.

Taht (doğu) kapısı nişindeki tek satırda: bir âyet ve devamında duraksamalı bir imza seçilir: “Hükümdarlık tek ve başına buyruk olan Allah’ındır. Yapan Ahlatlı (?) Ahmed Hurşad“.

İçeride abanoz minber korkuluğundaki üçüncü yazıtın Türkçesi:  “Bu kutsal minberin dikilmesini âlim ve âdil melik dünyanın ve dinin keskin kılıcı, Halifenin yardımcısı 638 (1240) yılında buyurdu”dur.

Darüşşifa’nın taçkapı alınlığında: “Bu kutlu dârüşşifanın yapılmasını kutlu melik Fahreddin Behram Şah’ın kızı adaletli melike Turan Melek, 626 (1228) yılının bir ayında buyurdu” yazılıdır.

Caminin başmimarının imzası “Ahlatlı Mugis’in oğlu Hurremşah yaptı”, mihrap kubbesi sağ kemerinin kilittaşının üstündedir. Abanoz minberi yapan “Tiflisli İbrahim oğlu Ahmed” imzasını minberin sol yanında 12 ışınlı kartuşa istiflemiştir.

 Darüşşifa mimarının imzası dershane eyvanın arka kemeri altında kısaca “Ahlatlı Hurşâd yaptı” dır. Bunlardan ayrıca minberde, sütunlarda, minarede, eski ahşap kapılarda kimi yazılar ve imzalar vardır.